Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska

Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska Srpska pravoslavna crkva
Osnovne informacije
Država	Bosna i Hercegovina, Hrvatska
Sjedište	Mostar
Broj crkvenih opština	10
Broj parohija	34
Broj manastira	7
Zvanična stranica	www.eparhija-zahumskohercegovacka.com
Arhijerej
Eparhijski arhijerej	Grigorije
Čin arhijereja	Episkop
Titula arhijereja	Episkop zahumsko-hercegovački i primorski

Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska je eparhija Srpske pravoslavne crkve sa sedištem u Mostaru, gde se nalazi i saborna crkva eparhije.

Nadležni arhijerej je gospodin Grigorije, a sjedište eparhije se nalazi u Mostaru.

Istorija

Stari nazivi ove teritorije bili su Zahumlje, Humska zemlja ili Hum, da bi se od 15. vijeka ustalio naziv za širu oblast Hercegovina, po hercegu Stefanu Vukčiću Kosači. Kada je Srpska pravoslavna crkva postala autokefalna 1219. godine, tada je Sveti Sava na ovom prostoru osnovao Humsku eparhiju sa sjedištem u Stonu, kao i Zetsku eparhiju sa sjedištem na Prevlaci u Boki kotorskoj.

Poslije pada Hercegovine pod tursku vlast, sjedište Eparhije se pomjeralo i konačno se ustalilo u manastiru Tvrdošu, kod Trebinja. Iz toga vremena poznati su ovi zahumsko-hercegovački episkopi: Jovan (1508—1513) i Visarion — obnovitelji manastira Tvrdoša (1508); zatim, Marko (1524), Maksim (1532), Nikanor (1546), Antonije (1570), Savatije (1573—1585), Visarion (1592), Silvestar (1602) i Leontije (1605—1611).

Zbog istorijskih okolnosti eparhija se potom podijelila na dva dijela: na Trebinjsku eparhiju i na Mileševsku, koja se češće zvala Polhercegovačka ili Petrovska, po manastiru Svetog Petra na Limu gde joj je, i pod Turcima, neko vrijeme bilo sjedište. Kad su u drugoj polovini 17. vijeka Turci pretvorili |Petrov manastir u džamiju, sjedište ove eparhije pomjeralo se prema Tari i preko nje u Nikšić, stari Onogošt (Budimljansko-polimska eparhija).

Nemirna prošlost ovog područja uticala je na mijenjanje granica ovih eparhija, koje su se u 18. vijeku, posle Beogradskog mira (1739) sjedinile. Iz ovog vremena poznati su hercegovački ili trebinjski arhijereji: Simeon (1615—1630), Sveti Vasilije Ostroški (1639—1649) i Arsenije (1654). Poslije njega, Trebinjskom eparhijom upravlja Sveti Vasilije, koji je 1649. godine premješten u Petrovsku, ili Mileševsku eparhiju. I kasnije su pojedini episkopi ovih dvaju eparhija upravljali objema eparhijama. Od zahumskih (mileševskih, polhercegovačkih, petrovskih) episkopa toga vremena, poznati su: Longin (1615—1643), Maksim, Pajsije (Turci su ga ubili oko 1650. godine i Petrov manastir spalili), Sveti Vasilije (1651—1671), Simeon Ljubibratić (1671—1681), Savatije, Gerasim, Simeon Zotović, Melentije, Arsenije i Aksentije I.

Posle sjedinjenja poznata su imena ovih hercegovačkih episkopa: Filotej (1741—1741) i Aksentije II (1751—1760). Razaranjem manastira Tvrdoša, episkopsko sjedište je premješteno u manastir Duži. Ukidanjem Pećke patrijaršije 1766. godine, kad je i ova eparhija došla pod vlast Carigradske patrijaršije, tron eparhije prenet je u Mostar. Eparhijom su od tada upravljali episkopi Grci: Antim (1766—1772), Ananije (1772—1802), Jeremija (1803—1815), Josif I (1816—1835), Prokopije I (1838—1848), ponovo Josif II (1848—1854), Grigorije (1855—1860), Prokopije (1864—1875) i Ignjatije (1875—1888). Eparhijom je u razdoblju 1860—1864. upravljao arhimandrit Joanikije Pamučina, koga carigradski patrijarh nije htio da postavi za mitropolita.

Austrijskom okupacijom Bosne i Hercegovine (1878), Hercegovačka eparhija ulazi, na osnovu konvencije austrijske države i Carigradske patrijaršije (1880), u sastav autonomne Srpske crkve u Bosni i Hercegovini. U sastav eparhije tada su ulazili srezovi: Mostar, Ljubuški, Stolac, Ljubinje, Trebinje, Bileća, Gacko, Nevesinje, Konjic, Foča, Čajniče i Županjac. Srezovi Pljevlja i Prijepolje, pošto su ostali pod Turskom, nisu potpali pod upravu eparhije, već su pripojeni Raško-prizrenskom vladičanstvu. Penzionisanjem episkopa Ignjatija Grka (1888), koga je narod poštovao, na čelo eparhije dolaze i episkopi Srbi: Leontije Radulović (1888), Serafim Perović (1889—1903) i Petar Zimonjić (1903—1920).

Period od 1920.

Ujedinjenjem Srpske crkve (1920) i donošenjem crkvenog ustava (1931), Zahumsko-hercegovačka eparhija bila je treća u diptisima autokefalne Crkve i obuhvatala je: mostarski, bilećki, gatački, nevesinjski, stolački i trebinjski srez, gradove Metković i Dubrovnik i ostrvo Korčulu; a fočanski i čajnički srez pripali su Dabrobosanskoj eparhiji. Od ovog ujedinjenja Crkve, zahumsko-hercegovački episkopi bili su: Jovan Ilić (1926—1931), Simeon Stanković (1932—1934), Tihon Radovanović (1934—1939), Nikolaj Jokanović (1939—1943), Longin Tomić (1951—1955) i Vladislav Mitrović (1955—1991). Na Svetom arhijerejskom saboru 1992. godine, za zahumsko-hercegovačkog i primorskog episkopa izabran je dr Atanasije (Jevtić), a 1999. episkop Grigorije (Durić).

Eparhija je imala više vrlo starih crkava i manastira, pa su u njima najčešće i stolovali episkopi, čije se sjedište stalno pomjeralo, a od 18. vijeka se ustalilo u Mostaru, odakle je prinudno premješteno tokom posljednjeg rata u manastir Tvrdoš. Tokom Drugog svjetskog rata (1941—1945) na području Eparhije zahumsko-hercegovačke jedna crkva je srušena do temelja, a 18 ih je oštećeno. Pet parohijskih domova je srušeno, a četiri su oštećena. Uništeno je 12 biblioteka i 21 crkvena arhiva. U ratu 1991—1995, Zahumsko-hercegovačka eparhija je jedna od eparhija koje su najviše stradale, porušeno je 36 crkava, a znatno je oštećeno 28 crkava. Manastir Žitomislić je srušen, a manastir Zavala je veoma oštećen. Porušeno je 12 parohijskih domova, a dva su oštećena. Vladičanski dvor u Mostaru i Vladičanska kuća u Dubrovniku takođe su srušene.

U Mostaru je uništeno sve što pripada Srpskoj pravoslavnoj crkvi. Saborni hram Svete Trojice, podignut 1873. godine, bio je jedan od najvećih hramova u Srpskoj crkvi. Tokom 7. i 8. juna 1992. godine, granatiran je, a 15. juna (drugog dana Svete trojice) srušeni su tornjevi i crkva je zapaljena. Nedugo potom, sagorjeli zidovi su minirani i ovo velelepno zdanje pretvoreno je u gomilu kamenja. Stara crkva Rođenja Presvete Bogorodice iz 16. vijeka na mostarskom srpskom groblju takođe je porušena. Vladičanski dvor iz 19. vijeka je miniran. Ista sudbina zadesila je i istorijski i mučenički manastir Žitomislić, koji je stradao, kako u prošlom, tako i u ovom ratu. I nakon završetka rata 1995. nisu bili rijetka skrnavljenja hramova, pa je tako septembra 1996. godine, bačena bomba na pravoslavni hram u Dubrovniku.

Poslednjih godina pristupilo se obnovi porušenih i oštećenih svetinja, posebno u slučaju manastira Žitomislića.

U periodu od 1992, kada je do temelja uništena Saborna crkva u Mostaru, pa do 2. januara 2011, sjedište eparhije se nalazilo u Trebinju, odnosno manastiru Tvrdoš. 2011. godine sedište je vraćeno u Mostar.

Sveštenstvo

Danas, Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska ima sedam živućih manastira, dva arhijerejska namjesništva; mostarsko-nevesinjsko i trebinjsko-dubrovačko sa deset crkvenih opština, koje imaju 34 parohije.

Monaštvo i sveštenstvo u eparhiji čine: episkop Grigorije, umirovljeni episkop Atanasije, 3 arhimandrita, 4 jeromonaha, 3 monaha i 11 monahinja, 5 iskušenika i 3 iskušenice, 24 aktivna sveštenika, 3 umirovljena sveštenika i 5 đakona.

Broj pravoslavnih vjernika u eparhiji je oko 100.000. Broj vjernika po opštinama: Trebinje 37.000, Nevesinje 19.000, Bileća (sa Berkovićima) 17.000, Gacko 11.000, Ljubinje 4.700, Dubrovnik oko 3.000, Sutorina 2.500 i Mostar oko 3.000.

Arhijerejska namjesništva

• Arhijerejsko namjesništvo trebinjsko-dubrovačko
• Arhijerejsko namjesništvo mostarsko-nevesinjsko

Manastiri

• Manastir Tvrdoš
• Manastir Zavala
• Manastir Žitomislić
• Manastir Dobrićevo
• Hercegovačka Gračanica
• Manastir Duži
• Manastir Petropavlov

Jerarsi

Mitropoliti humski (srednjovekovne Srpske patrijaršije)

Pogledati: Humska eparhija

Mitropoliti hercegovački ili trebinjski (Carigradske patrijaršije)

• Jovan (1508—1513),
• Visarion I (1509-1525),
• Maksim I (pre 1532),
• Marko (1531-1534),
• Nikanor (1534-1546),

Mitropoliti hercegovački ili trebinjski (Pećke patrijaršije)

• Antonije (1570),
• Savatije (1573—1585),
• Visarion (1590-1602),
• Silvestar (1592-oko 1602),
• Leontije (1601—1611),
• Simeon I (1613-1635?),
• Savatije I (pre 1642),
• Maksim II (1643-1648?),
• Pajsije Trebješanin (pre 1651),
• Arsenije I (1654),
• Sveti Vasilije Ostroški (1651—1671),
• Simeon Ljubibratić (1671—1681),
• Savatije II (1683-pre 1695),
• Nektarije Zotović (1693-pre 1712),
• Melentije (1712-1713),
• Arsenije II (1715),
• Gerasim Popović (pre 1717),
• Aksentije I (1727-1736),
• Filotej (1741—1741),
• Aksentije II (1751—1760),
• Stefan (1763-1766).

Mitropoliti hercegovački (Carigradske patrijaršije)

• Antim (1766—1772), poreklom Grk,
• Likanije (1772—1802), poreklom Grk,
• Jeremija (1803—1815), poreklom Grk,
• Josif I (1816—1835), poreklom Grk,
• Prokopije I (1838—1848), poreklom Grk,
• Josif II (1848—1854), poreklom Grk,
• Grigorije (1855—1860), poreklom Grk,
• Joanikije Pamučina (1860—1864), administrirao eparhijom,
• Prokopije II (1864—1875), poreklom Grk,
• Ignjatije (1875-1888), poreklom Grk,
• Leontije Radulović (1888),
• Serafim Perović (1889—1903),
• Petar Zimonjić (1903—1920).

Episkopi zahumsko-hercegovački (Srpske patrijaršije)

• Jovan Ilić (1926—1931),
• Simeon Stanković (1932—1934),
• Tihon Radovanović (1934—1939),
• Nikolaj Jokanović (1939—1943),
• Longin Tomić (1951—1955),
• Vladislav Mitrović (1955—1991),
• Atanasije Jevtić (1992-1997),
• Grigorije Durić (1997-).

Vidi još

• Grigorije Durić
• Atanasije Jevtić
• Humska eparhija

Literatura

• Članak je preuzet sa zvanične stranice Eparhije zahumsko-hercegovačke Arhivirano 2012-03-28 na Wayback Machine-u uz dozvolu.
• Radio televizija Republike Srpske: Mostar ponovo sjedište Eparhije zahumsko-hercegovačke i primorske 02.01.2011.

Vanjske veze

• Zvanična stranica Eparhije zahumsko-hercegovačke i primorske
• Nedeljko Radosavljević: Hercegovački mitropoliti 1766-1878^{[mrtav link]}, Istorijski časopis, broj 57, 2008. godine