Narodowa Organizacja Radykalna

Narodowa Organizacja Radykalna (w literaturze spotyka się także, rzadziej, nazwę Narodowy Obóz Rewolucji^[1]) – polska narodowo-radykalna i faszystowska organizacja kolaborująca z Niemcami^[2][3][4], utworzona w październiku 1939 roku przez grupę dawnych członków Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga. Działała trzy miesiące, została rozwiązana w styczniu 1940 roku^[5].

NOR grupował polskich polityków i działaczy, którzy zamierzali współpracować z niemieckimi władzami okupacyjnymi w celu uzyskania wpływu na politykę okupowanej Polski^[6]. Inicjatorem powstania grupy był Andrzej Świetlicki^[7], który wcześniej próbował stworzyć formację o profilu narodowo-socjalistycznym na wzór NSDAP^[8]. Jak pisał historyk Tomasz Szarota, NOR „z jednej strony nawiązywała do programu i ideologii ONR-Falangi, z drugiej zaś stwarzała płaszczyznę działania dla osób starszej generacji, antysemitów i germanofilów”^[9].

Przed wojną grupa narodowych radykałów założyła krótkotrwałą organizację o tej samej nazwie. Jej liderem był Jerzy Rutkowski^[10].

Struktura organizacyjna

Oficjalna nazwa ugrupowania brzmiała Narodowa Partia Radykalna. Inicjatorem jej powstania był Władysław Puławski, działacz „Związku Legionistów i Peowiaków”, przedwojenny oficer rezerwy. Pełnił funkcję kierownika organizacji. Jego zastępcą był Jan Podgórski, który był rzeczywistym przywódcą ugrupowania. Działał przed wojną w narodowosocjalistycznej „Błyskawicy” oraz w Narodowej Partii Społecznej. Funkcję II zastępcy pełnił Antoni Mucharski, natomiast sekretarza Władysław Wojtowicz. W skład 20-osobowej Rady Głównej wchodzili m.in. docent Stanisław Bryć, Zygmunt Cybichowski, Antoni Jakubowski, Józef Niski, Stanisław Trzeciak. Andrzej Świetlicki nie pełnił żadnej funkcji. Ugrupowanie powstało z inicjatywy Puławskiego, który spotykał się z SA-Oberführerem Ludwigiem Leistem^[11].

Działalność

Narodowa Organizacja Radykalna otrzymała od niemieckich władz wojskowych dawny lokal Związku Młodej Polski w Alejach Ujazdowskich w Warszawie^[12], Andrzejowi Świetlickiemu przydzielono dawne mieszkanie Juliana Tuwima^[13]. W marcu 1940 roku NOR współorganizowała z Niemcami serię napadów na domy i sklepy warszawskich Żydów, znaną jako pogrom wielkanocny. Historycy nie są w stanie dziś stwierdzić, czy pogrom ten został zaplanowany przez Niemców, czy też zaakceptowali oni tylko inicjatywę NOR^[14]. Współpracę NOR przy dokonaniu pogromu odnotował „Biuletyn Informacyjny” ZWZ z 21 czerwca 1940 roku. NOR powiązana była z takimi organizacjami jak GOJ (Gospodarczo Organizujmy Jedność, antysemicki związek kupców i rzemieślników) i Atak (bojówka NOR, zlikwidowana w 1940 roku). Gospodarczo Organizujmy Jedność odpowiedzialna była za znakowanie sklepów aryjskich symbolem topokrzyża^[15] a „Atak” stanowiła paramilitarne skrzydło partii, działające szczególnie aktywnie w czasie pogromu wielkanocnego. W czasie zajść przedstawiciele NOR apelowali do społeczeństwa polskiego o udział w pogromach, wstępowanie do organizacji oraz kolaborację z hitlerowcami przeciwko Związkowi Radzieckiemu. Organizacja usprawiedliwiała nawet porażkę w kampanii wrześniowej jako winę sanacji i akceptowała utracenie ziem zachodnich; według koncepcji partii straty te zrekompensować miały zyski na wschodzie.

Poza Świetlickim, działaczami NOR byli też Erazm Samborski^{[potrzebny przypis]}, ksiądz Stanisław Trzeciak^[17], Stanisław Brochwicz vel Brohwicz^{[potrzebny przypis]}, Antoni Cercha^{[potrzebny przypis]}, R. Podgórski^{[potrzebny przypis]}, Władysław Studnicki^[18], Zygmunt Cybichowski^[7], Jerzy Cybichowski^{[potrzebny przypis]}.

Niejasne pozostają związki NOR i przywódcy RNR-Falanga, Bolesława Piaseckiego. Współpracownik Piaseckiego Włodzimierz Sznarbachowski uważał, że przywódca NOR, Andrzej Świetlicki, działał w porozumieniu z Piaseckim i wykonywał jego polecenia. Jego zdaniem: Piasecki zamierzał stworzyć dwie organizacje: jawną, współpracującą z Niemcami NOR oraz podziemną, walczącą z Niemcami, na której czele miał stać Zygmunt Przetakiewicz. Według relacji Sznarbachowskiego Piasecki prowadził także rozmowy z Wehrmachtem i chciał stworzyć polski rząd kolaboracyjny^[19][20]. Zygmunt Przetakiewicz zaprzecza natomiast jakimkolwiek związkom Piaseckiego z NOR; utrzymuje, że Świetlicki działał wbrew woli Piaseckiego, a przywódca „Falangi” zniechęcał go do współpracy z Niemcami^[19].

Organizacja wydawała pisma o tytułach „Odrodzenie” i „Pochodnie”. Postawa Narodowej Organizacji Radykalnej, określanej w prasie podziemnej jako część Ruchu Narodowo-Radykalnego Falanga, opisana została już w 1939 roku. Część podziemia obawiała się, że partia może stanowić zalążek nowej partii nazistowskiej. NOR początkowo popierana była przez niemiecką administrację wojskową i wywiad wojskowy (Abwehrę). Po przejęciu władzy przez cywilną administrację Generalnego Gubernatorstwa i po wydanym przez Hitlera w kwietniu 1940 zakazie współpracy z politycznymi organizacjami w Polsce, NOR została pozbawiona ochrony i współpracy ze strony nazistów. 8 maja 1940 Świetlicki został aresztowany i uwięziony na Pawiaku. 20 czerwca 1940 został rozstrzelany w Palmirach, co zakończyło działalność NOR^[19]. W tej samej egzekucji zginęli także Wojciech Kwasieborski i Tadeusz Lipkowski, dwaj inni działacze przedwojennej „Falangi”, prawdopodobne także związani z NOR^[21].

Przypisy