Żółwinkowate (owady)

Żółwinkowate

Scutelleridae
Leach, 1815
Okres istnienia: eocen–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q 56/0 56/0
Żółwinek zbożowy
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Rząd	pluskwiaki
Podrząd	pluskwiaki różnoskrzydłe
Infrarząd	Pentatomomorpha
Nadrodzina	tarczówki
Rodzina	żółwinkowate
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Żółwinkowate^[1][2], tarczownicowate^[3] (Scutelleridae) – rodzina pluskwiaków z podrzędu różnoskrzydłych i nadrodziny tarczówek. Obejmuje około 450–500 opisanych gatunków. Pluskwiaki te rozsiedlone są kosmopolitycznie. Żerują na sokach roślin (fitofagi ssące). Niektóre gatunki są szkodnikami o dużym znaczeniu gospodarczym. W zapisie kopalnym znane są od eocenu.

Morfologia

Pluskwiaki te mają mniej lub bardziej wypukłe z wierzchu ciało^[4] o długości od 5 do 20 mm^[5][4][2]. W kolorystyce większości gatunków, w tym wszystkich europejskich, przeważają odcienie brązu, szarości i czerni, ale u gatunków tropikalnych ubarwienie często jest jaskrawe, kontrastujące, metaliczne, a nawet irydyzujące^[5][4]. Niektóre gatunki na pierwszy rzut oka przywodzą na myśl chrząszcze^[5][2]. Głowa zaopatrzona jest w cienkie, nieszczególnie długie czułki^[4] zbudowane z pięciu^[5][4] lub trzech członów^[5]. Tarczka jest silnie powiększona, wypukła^[5], u nasady szersza niż szerokość tylnej krawędzi przedplecza, nakrywająca niemal cały odwłok i sięgająca do jego wierzchołka^[4][1][2]. Frena jest zanikająca lub całkiem nieobecna^[5]. Półpokrywy mają nienakryte tarczką części przykrywek błoniaste^[4], a zakrywki zaopatrzone w liczne żyłki. Przedtułów ma silnie blaszkowate żeberka na pleurytach i bruzdę na przedpiersiu^[5]. Odnóża wszystkich par mają trójczłonowe stopy^[4][5]. Odwłok ma parzyste trichobotria, a szwy jego spodniej strony dochodzą do jego bocznych krawędzi^[5]. U samców na sternitach odwłoka zwykle obecne są androkonia, umieszczone na ich częściach o zmodyfikowanej budowie^[4]. Dziewiąty segment odwłoka samic ma gonokoksyty (dźwigacze walw drugiej pary) połączone wzdłuż linii środkowej lub całkowicie zlane ze sobą^[5][6]. Ponadto genitalia samic cechują się w większej części błoniastymi walwulami pierwszej pary oraz zesklerotyzowanym rowkiem w nasadowej części spermateki^[5] – tę ostatnią cechę uznaje się za synapomorfię rodziny^[6].

Biologia i ekologia

Wszystkie żółwinkowate są fitofagami ssącymi soki roślin^[5][4]. Żerować mogą na ich częściach nadziemnych jak i na ich częściach nasadowych, samemu pozostając zagrzebanymi w glebie lub piasku^[4]. Najczęściej pokarmowo związane są z roślinami zielnymi, w tym z trawami^[4]. Niektóre gatunki uczestniczą w zapylaniu roślin np. Cantao ocellatus (zapyla drzewa Macaranga peltata w Indiach)^[5] i Scutiphora pedicellata^[7].

W klimacie umiarkowanym żółwinkowate wydają na świat jedno pokolenie w ciągu roku, natomiast w cieplejszym mogą to być dwa pokolenia rocznie^[4]. U niektórych gatunków tropikalnych występuje troska rodzicielska o potomstwo. Tectocoris diophthalmus i Cantao ocellatus strzegą złóż jaj, a u rodzaju Pachycoris opieka dotyczy też larw^[4][5]. Stadium zimującym mogą być osobniki dorosłe jak i larwy^[4]. W cieplejszych strefach klimatycznych spotyka się u nich również estywację^[5].

U żółwinkowatych występuje system determinacji płci XY. Kariotyp zbadano u nielicznych gatunków. Liczba autosomów wynosi zwykle 10, ale u Chrysocoris stollii jest ich 12^[7].

Rozprzestrzenienie

Rodzina kosmopolityczna, najliczniej reprezentowana w strefie tropikalnej i subtropikalnej^[5][4][1]. W krainie palearktycznej stwierdzono ponad 150 gatunków z 38 rodzajów^[4]. W Polsce odnotowano 9 gatunków z 4 rodzajów^[4][1] (zobacz: żółwinkowate Polski).

Taksonomia i ewolucja

Takson ten wprowadzony został w 1815 roku przez Williama Elforda Leacha jako niezależna rodzina^[8]. W 1909 George Willis Kirkaldy sklasyfikował go jako podrodzinę w obrębie tarczówkowatych^[9], ale już w 1917 został przywrócony do rangi rodziny przez Edwarda Van Duzee^[10]. Dennis Leston w 1958 umieszczał żółwinkowate w pozycji siostrzanej do pawężowatych^[11], natomiast R.H. Cobben w pracy z 1978 roku upatrywał ich najbliższych krewnych wśród Dinidoridae i Tesseratomidae^[12]. Victor dela Paz Gapud w 1991 roku jako grupę siostrzaną dla żółwinkowatych wskazał Canopidae^[13]. Molekularno-morfologiczna analiza filogenetyczna Jocélii Grazii i innych z 2008 wsparła monofiletyzm żółwinkowatych, ale nie udało jej się wskazać jednoznacznej pozycji na drzewie rodowym tarczówek^[6].

Do 2012 roku opisano około 450–500 gatunków żółwinkowatych^[7][4]. Klasyfikuje się je w około 80 rodzajach^[7] i 8 podrodzinach^[14]:

• Elvisurinae Stål, 1872
• Eurygastrinae Amyot & Audinet-Serville, 1843
• Hoteinae Carapezza, 2008
• Odontoscelinae Amyot & Serville, 1843
• Odontotarsinae Mulsant & Rey, 1865
• Pachycorinae Amyot & Audinet-Serville, 1843
• Scutellerinae Leach, 1815
• Tectocorinae McDonald & Cassis, 1984
• incertae sedis
  • Rhinolaetia Schouteden 1965
  • †Teleocydnus Henriksen, 1922^[15]

Najwcześniejszym gatunkiem znanym z zapisu kopalnego jest eoceński Teleocydnus transitorius^[15].

Znaczenie gospodarcze

Znaczenie ekonomiczne mają niektóre gatunki żerujące na organach generatywnych roślin (kwiatach, owocach i nasionach)^[7]. Największe szkody czynią przedstawiciele rodzaju żółwinek (Eurygaster) na obszarze od Turcji przez Irak po Azję Środkową i Iran, żerując na zbożach, głównie na pszenicy. Na wiosnę owady dorosłe zjadają kiełki, liście, łodygi i świeżo uformowane kłosy, natomiast larwy i młode dorosłe drugiego pokolenia żerują na ziarnach. Ich żer doprowadzać może do obumarcia roślin, uszkodzenia ich tak, że ich zbiór jest nieopłacalny, a przy mniejszych uszkodzeniach doprowadza do spadku smaku i jakości mąki. W czasie gradacji mogą one na powodować 100% straty w produkcji pszenicy. Corocznie na wspomnianym obszarze 2 miliony hektarów upraw zbóż traktowane jest z ich powodu insektycydami, jednak zwalczanie chemiczne nie przynosi zadowalających rezultatów w przypadku tych pluskwiaków^[7]. W Australii Tectocoris diophthalmus jest szkodnikiem bawełny^[5].

W Polsce żółwinkowate nie mają szczególnego znaczenia gospodarczego. Nawet przy wyjątkowo występujących masowych pojawach szkody wywoływane przez nie są niewielkie i lokalne^[4].

Przypisy